Ngôi chùa Kh’mer Nam bộ là một công trình kiến trúc – trang trí có nhiều giá trị về mặt thẩm mỹ, là không gian thiêng liêng nhất tập hợp khả năng kinh tế, chính trị, văn hoá – nghệ thuật. Ngoài chức năng thỏa mãn những nhu cầu sinh hoạt của đời sống, còn có khả năng đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ cho nhân dân. Ngôi chùa là một tập hợp toàn vẹn nhất của các yếu tố tạo hình, các yếu tố này kết hợp chặt chẽ và hỗ trợ lẫn nhau trong một thể thống nhất.
Vũ nữ Kẽn naarr. Trang trí ở đầu cột ngoài hành lang chùa.
Nghệ thuật kiến trúc – trang trí Kh’mer Nam bộ còn lưu lại cho đến ngày nay tập trung vào hơn 500 ngôi chùa nằm rải rác khắp các địa phương có người Kh’mer cư trú. Những ngôi chùa cổ kính ẩn hiện dưới những hàng cây dầu, cây sao xanh tốt. Trong những ngôi chùa kể trên, nhiều ngôi chùa có niên đại rất sớm như: chùa Âng, chùa Ông Mẹt, chùa Phướng ở Trà Vinh, chùa Kl’eang ở Sóc Trăng có niên đại khoảng 4 đến 6 trăm năm trở lại đây (theo lời các sãi cả ở các chùa) và nhiều chùa có niên đại muộn hơn được xây dựng theo một nguyên tắc nhất định, nhưng tuỳ thuộc vào điều kiện kinh tế của từng Phum mà có sự lớn, nhỏ khác nhau. Ngày nay, hầu hết các ngôi chùa nói trên đều đã được xây dựng hoặc trùng tu lại. Thật khó mà xác định được một cách chính xác niên đại xây dựng của từng ngôi chùa. Thông thường mỗi ngôi chùa được sửa chữa hoặc xây dựng lại toàn bộ hay từng phần, trong mỗi thời kỳ khác nhau, gắn liền với sự phát triển của lịch sử xã hội. Từ đó mà hình dáng, kiểu thức của các ngôi chùa cũng biến đổi. Những vật liệu hiện đại cũng đã góp phần làm ảnh hưởng nặng nề đến ngôi chùa. Nhưng nói chung, những nguyên tắc cơ bản vẫn được duy trì và giữ vững tính đặc thù và đặc trưng của truyền thống dân tộc.
Ỏ mỗi ngôi chùa, chính điện được trải dọc theo hướng Đông – Tây nằm ở trung tâm của tổng thể chùa. Ở những ngôi chùa này, việc xây dựng bao giờ cũng phải đúng quy cách, kích thước nhất định như: Chiều dài bằng hai lần chiều rộng, chiều cao bằng chiều dài, mái và thân là hai phần bằng nhau. Các diện tích khung cửa, nhà ở và điện thờ cũng phải tuân theo quy định đó, chóp nóc thường thấy là một tam giác cân, nhọn, chiều đứng dài hơn 1/4. Chùa nào cũng có hành lang (chơn tiên) bao quanh điện. Chính điện có 4 cửa chính ở hai hướng Đông – Tây cùng bảy hoặc chín cửa sổ ở hướng Nam và Bắc, đó là những quy tắc cơ bản nhất của kiến trúc chùa Kh’mer. Ở đây, kiến trúc quay về hướng Đông với quan niệm Phật ngự ở phía Tây nhìn về hướng Đông ban phúc. Các ngôi chính điện không những mở nhiều cửa sổ mà quanh bốn hướng bao giờ cũng có những dãy hành lang cao, rộng và thoáng mát.
Cánh cửa chùa Kleang. Thị xã Sóc Trăng. Tỉnh Sóc Trăng
Mặt cắt ngang chùa
Chim Krũd trang trí ở đầu góc cột
Kết cấu kiến trúc chính điện là hỗn hợp gỗ, gạch ngói… hai hàng cột cái bằng gỗ quý cao vượt lên ở giữa tạo nên những bộ vì, gồm hai kẻ hai bên, tất cả các lực đều được dồn lên nó và áp vào các đầu cột chốn đặt trên xà ngang nối giữa hai đầu cột cái, tạo thành bộ mái ở giữa chính điện cao vút. Từ đầu các cột cái, các kề và xà vách nối ra tường xây xung quanh tạo lớp mái thứ hai và lớp mái thứ ba ra đầu cột hiên, che kín hành lang. Nhìn những chính điện chùa Kh’mer với bộ mái ba lớp, các góc đầu đao đuôi rồng cao vút uốn lượn cho ta cảm giác mềm uyển chuyển, tạo thông thoáng nhiều ánh sáng bên trong chùa.
Nhìn chung, toàn thể các ngôi chùa là những công trình kiến trúc – trang trí độc đáo, cho đến nay tuy có nhiều thay đổi nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng mang nặng dấu ấn dân tộc. Những ngôi chùa trên là nhân chứng chứng minh cho sự biến chuyển đó, nhưng phong cách truyền thống vẫn là cốt yếu mang tinh thần Kh’mer và triết lý Phật giáo đậm nét. Chính điều này đã can thiệp vào tất cả các lĩnh vực liên quan đến nghệ thuật tạo hình khiến cho ngôi chùa với một kiểu thức cơ bản được duy trì không thể mất đi.
Mặt bằng chùa
Nhìn tổng thể ngôi chính điện của chùa, ta thấy toàn bộ được quy vào một tam giác cân. Điều này không chỉ áp dụng cho kiến trúc mà ngay cả điêu khắc – trang trí cũng hầu như tuân thủ theo tiêu chuẩn này. Người Kh’mer quan niệm hình tam giác là hoàn thiện nhất, ở đó chứa đựng cái đẹp hoàn mỹ và tuyệt đối. Nghĩa biểu trưng của tam giác tương ứng với nghĩa biểu trưng của con số 3. Trong đạo Hinđu, thần linh tối thượng cũng hiện hình thành 3: (Brahma – Vishnu – Siva). Đạo Phật có câu: “Hoàn kết trong tam bảo Treraphona: (Phật – pháp – tăng) thế giới có ba thành phần: (Bhu – Bhuvas -Swar) thời gian phân ba Trikala: (Quá khứ – hiện tại – tương lai)”.
Cửa sổ chùa Kleang. Thị xã Sóc Trăng. Tỉnh Sóc Trăng
Hình tam giác còn gắn liền với ngọn lửa thiêng của đạo Hinđu, mà đức Phật thay bằng ngọn lửa bên trong, nó đồng thời là tri thức xuyên suốt, là sự giác ngộ và sự huỷ bỏ cái vỏ bọc bên ngoài… Bởi vậy con số 3 nói riêng và số lẻ nói chung là số được trân trọng gắn liền với nhà Phật.
Các cửa sổ và cột chùa là những con số 3 – 5 – 7 – 9. Trên bàn thờ Phật có lọng 3 tầng biểu hiện tam bảo, 5 tầng biểu hiện 5 hoá thân của Phật, 7 tầng là phải qua 7 kíp người mới chết(?), số 9 là số không gian nhà chùa. Như vậy tổng thể ngôi chùa được quy vào một tam giác cân như một quy ước có tính tượng trưng triết học.
Lối xử lý kiến trúc mái chùa bằng sự thay đổi của cấp mái từ trên xuống với những góc 60 độ, 120 độ kết hợp với hàng cột hiên thanh thoát vuông góc với mặt nền chùa, lại có sự góp mặt của các môtíp trang trí: (Kẽnnâr, Krũd…) ở mỗi góc chùa và trên đầu cột, trong tư thế một đường cong với hai tay đỡ mái chùa tạo nên một chuyển động phong phú, thật khoẻ khoắn, phóng khoáng lại vừa tinh tế và bay bổng vươn lên cao hoà vào trời xanh.
Mái chùa Âng. Xã Lương Hóa, huyện Châu Thành, tỉnh Trà Vinh.
Sức nặng của mái chùa được giảm nhẹ bằng lối sử lý hai cấp mái, kết hợp với hàng cột hiên thanh mảnh, tam cấp nền chắc chắn và tĩnh liên hoàn với nhau: Thực – hư – thực. Có thể nói tổng thể kiến trúc ngôi chùa như một tác phẩm điêu khắc. Với ba phần cơ bản là: mái, cột – thân chùa – nền, tam cấp là ba phần khối: thực- hư – thực hoặc: đặc – loãng – đặc, khối: dương – âm và dương.
Những kết cấu đơn giản, bó khuôn trong hình tam giác làm cho ngôi chùa thêm phần cứng cáp và khoẻ mạnh được kết hợp với những môtíp trang trí đa dạng và phong phú, tỉ mỉ và tinh tế đã tạo nên một tổ hợp lớn không tách rời nhau giữa trang trí và kiến trúc. Ở ngôi chùa Kh’mer Nam Bộ, điêu khắc – trang trí có mặt ở khắp mọi chỗ như xà nhà, trần nhà, góc mái, cột, diềm mái… hầu như người nghệ nhân Kh’mer không để một chỗ nào trống trong kiến trúc.Từ đây, giữa kiến trúc và điêu khắc – trang trí có một sự ăn nhập và được thể hiện ra dưới một quy tắc chung nhất nên tất cả đều ăn nhập với nhau nhưng không lặp lại, không gây nhàm chán mà mang lại cho người xem một cảm giác thích thú, mang lại sự thăng hoa của tinh thần bởi màu sắc chói lọi được tô trên những hình chạm khắc. Ở kiến trúc, người ta tạo nên bộ mái là những đường thẳng tắp, các đường thẳng này chồng lên nhau thành nhiều đường thẳng song song cứng nhắc. Song để khắc phục được điều này, người thợ Kh’mer đã khéo léo làm nên sự mềm mại, duyên dáng cho bộ mái bằng cách đắp hoặc chạm những đầu rồng mềm mại, những hoa lá cách điệu, các vây rồng đang giương lên chạy dọc diềm bờ mái, những chiếc đuôi rắn cong vút, thon dần cao gần 2m uốn ngược lên trên. Cuối chót chiếc đuôi nào cũng phải lượn thành một khúc nhỏ như cố tạo nên sự mềm mại, biểu hiện tính chất động của rồng lửng lơ như chiếc mái chèo. Đó cũng là chiếc chân không móng duy nhất thường thấy và chứng tỏ một điều là người Kh’mer luôn gắn với nước ở giữa một đồng bằng bát ngát xanh này. Bờ giải của mái là thân rồng, các vây lưng được cách điệu cao khắc tỉa từng cái tinh tế cắm sâu đều trên bờ giải phá đi cái thẳng tắp của cả dải, kết hợp với đầu rồng, đuôi rồng đã tạo nên hình ảnh những chiếc ghe ngo cong vút như đang bơi giữa vùng sông nước. Chính môtíp này đã làm nên một nét đẹp tạo hình, giúp cho giải mái của chùa được nhịp nhàng uyển chuyển.
Chùa Ông Mẹt. Thị xã Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh
Mái chùa Phương. Thị xã Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh
Hoa văn trang trí với bố cục tam giác.
Ngoài ra, có sự cộng hưởng của nhiều chi tiết trang trí cũng góp phần làm giảm nhẹ sức nặng chung của ngôi chùa. Tất cả ngôi chùa là một tam giác biến thể vừa tượng trưng triết học lại tinh tế và bay bổng, sâu lắng trong một suy tư đầy ý vị.
Nguyên tắc này phần nào đã ăn sâu vào tiềm thức của người Kh’mer và nghệ nhân Kh’mer. Bởi vậy, ngôi chùa qua thời gian lịch sử với nhiều lần làm mới hoặc sửa chữa vẫn không làm khác biệt với chuẩn mực cũ.
Các diềm mái, góc giữa hai mái, đầu cột, chân cột, cánh cứa, mí cửa, xà ngang, dọc và trần nhà v.v… đều được khai thác năng động bằng những hình ảnh điêu khắc nhưng đều lấy cảm hứng chủ yếu từ cuộc đời đức Phật và hoa lá mây nước trong đời sống cộng đồng người Kh’mer, tình cảm chân chất, tay nghề điêu luyện… Bởi vậy tất cả đều hài hoà và không làm mất đi công năng của chùa.
Kiểu thức này có tính nguyên tắc chặt chẽ và được coi là truyền thống. Truyền thống và nguyên tắc ấy không phải là một khoa học cứng nhắc theo kiểu công thức; mà chỉ mang tính ước lệ. Đây chính là điều kiện để duy trì một ngôi chùa theo nguyên tắc truyền thống đồng thời có thể phát huy khả năng sáng tạo đặc biệt trong việc xử lý năng động các chi tiết sao cho các chi tiết này làm tôn vinh vẻ đẹp tổng thể. Ở đây, kiến trúc tạo cơ hội cho điêu khắc – trang trí phát triển và từ những mối quan hệ mật thiết của kiến trúc – điêu khắc – trang trí đã giúp cho ngôi chùa Kh’mer Nam Bộ có một chỗ đứng vững chắc trong lòng nhân dân, trong từng phum, sóc. Từ đây ngôi chùa, chính nó là một tác phẩm nghệ thuật hoàn mỹ.
Nói chung, kiến trúc chùa Kh’mer là một loại kiến trúc đơn giản nhưng vững chắc, tạo hiệu quả công năng cao, đồng thời hầu như tất cả đều biến thành vật liệu để cho trang trí – kiến trúc nở rộ. Từ đây, tạo nên một mối quan hệ vững chắc giữa kiến trúc và điêu khắc – trang trí, sự đơn giản hoá của kiến trúc được phối hợp với sự cầu kỳ và vô số những môtíp trang trí – điêu khắc đã tôn nhau tạo một tổng thể hài hoà nhưng rực rỡ, mềm mại mà không cứng nhắc.
Nhìn từ góc độ nghệ thuật, ngôi chùa là một tổng thể nghệ thuật kiến trúc đặc trưng nhất của người Kh’mer. Nhìn từ góc độ tâm linh, ta thấy ngôi chùa là đỉnh cao của thăng hoa tôn giáo. Cái đẹp hiện ra trong cái thiêng liêng Phật tính. Làm đẹp cho chùa, nơi thờ Phật là làm cho lòng mình sung sướng và thanh thản nhất.
Ở đây, nghệ thuật kiến trúc – trang trí của ngôi chùa phần nào nói lên được tâm tư tình cảm, óc sáng tạo và khiếu năng thẩm mỹ đặc biệt của người Kh’mer Nam Bộ. Vì vậy có thể nói, ngôi chùa là một sự điển hình, một sự độc đáo của vùng sông nước tạo nên nét đẹp đặc thù mà chỉ ở người Kh’mer Nam bộ mới có.
Lê Bá Thanh
Theo Tạp chí Mỹ Thuật
